Купцаа эмӓннӓӓ пойка 

Мэни купца сэйцемӓхси айгассайгахси тõйсээ куникаа риикиссӓ тавараата õссамаасэ, мэни ӱли мõнээ виээ я ӱли мõнэсса мэрэссӓ, я сэӓлт тули вӓллӓӓ. Тарттуси тӓмӓлӓ куйвала маала коорма чинни, опонээ энӓби б вõй вӓйттӓӓ. Чӱлӓссӓ и чӱлӓӓсэ ситӓ вӓлиӓ сата вирссаа он, кухõ тарттуси. Купцаа сэнэ коорма. Õли лиика юмалиллиинээ сэ купца, нõйси Юмалаа рукоолэмаасэ, эбко Юмала авиттайси вӓллӓӓ сиитӓ пайккаа. Аяттээб ихсэ энэлэзӓ: «Тӓмӓ бõлэ Юмалаа вõйма, кумпа минуа кассэнна чинни пиӓб, тӓмӓ паканаа вõйма он; тулкоо сиис пакана апиисэ, куй Юмала минуа б авита!»

Пакана тули апиисэ тӓллэ, чӱсӱб: «Митӓ лупаат миллэ, миллиссӓ тавараата, ёс авитан?» – «Миллиссӓ тахот». – «Миӓ тавараата муута эн тахо митӓйтӓ, анна сиӓ миллэ котоас вайтас сэ, митӓ сиӓ ихсэ эт тэӓ». Тӓмӓ юттээб: «Õлкоо. Сиис синуу сэ, ми милла котона, митӓ миӓ ихсэ эн тэӓ». Пакана юттээб: «Иссу сиӓ ихсэ коормаа пӓӓлэ, вõта õхъят чӓтээси, миӓ такаа тõўккаан, сиис нõйсэб опонээ вээмӓӓсэ. Тӓмӓ иссуси коормаа пӓӓлэ, дай мэнэб, и тули котоосэ. Аjõй лавгаа тӱвэ опосээ, дай мэни ӱлимӓсэлэ покоолэ, куза найнээ õли. Пойка сэӓлт ёохси вассаа тӓллэ траппуйта мӧӧ, я куммарти ялкаа тӓллэ. Эмӓ юттээб пойгалэ: «Изӓс тооб тõйсилта майлта силлэ вассомасиа гасницоя».

Нõйсиват чайта ёомаасэ найсээкаа. Найсэлта тӓмӓ нõйси чӱсӱмӓӓсэ: «Ченэка сэ лахси?» Но тӓмӓ юттэли: «Кахси воотта миӓ тэрпписин, а сиис мэнин сӱнтиисэ, сувааттаваакаа тэйн лахсээ, анна миллэ антээхси». – «Хот миӓ аннан силлэ антээхси, нии кассэ лахси б лээнэ мэдеэ, лупасин паканалэ касээ лахсээ».

Эйттиивӓт макаамаасэ, пакана тули ӧӧлӓ энэлэсӓ лахста вӓллӓӓ чӱсӱмӓӓсэ. Изӓ да эмӓ лахси лазгэттии мэнэмӓӓсэ, блахословэниа аннэттии кааса. Лахси мэни, мэни, мэни тээтӓ мӧӧ, нии каўгаа мэни, што пимеа мэцӓ тули, энӓпи б нӓэ, кухõ мэннӓ. Поё иссусии маалэ: аяттээб: «Кухõ поолэлэ лӓхэн нӱдэ». Нõйси таас мэнэмӓӓсэ, мэни, мэни лӓпи мэцӓӓ, ваатаб: тули нӓӱ̆б. Сиис юттээб ихсэ энэлэсӓ: «Нӱд пиӓб мэннӓ касэлэ тулэлэ ӧӧсэхси минуу». Тулэб, он тарэ класисса, сэйцеэтӓ сӱӱлтӓ, куутта сӱӱлтӓ он ахъё сӱӓмээзӓ, канаа варпаа пӓӓлӓ пӧӧрӓб. Он сэӓл старуха ахъё пӓӓлӓ, пõлвисса ялгат риппуват ахъёо пӓӓлтӓ маалэ. Старуха юттээб: «Купцаа эмӓннӓӓ пойка, õлэ мэйлӓ ӧӧтӓ». Мэни ӧӧсэхси поё рихээсэ. Пани старуха õхтагойсэлэ тӓмӓӓ, юттээб поёлэ: «Сиӓ мэнэт минуу вэллелэ, миӓ силлэ нэввон, куй õлла: ни кухõ сиӓ элӓ ваата ӓӓрээсэ, ваата тӓмӓӓ силмиисэ кõхаллаа айна, куй тулэт тӓмӓ тӱвэ». Оомэн тõйсэл пӓйвӓл поё лӓхси мэнэмӓӓсэ тээтӓ мӧӧ таас, мэни, мэни, мэни, тули тõйнээ мокома тарэ класисса, сэйцеэтӓ сӱӱлтӓ пиччӓ, куутта сӱӱлтӓ ахъё сӱӓмэзӓ, канаа варпаа пӓӓлӓ пӧӧрӓб. Ахъёо пӓӓлӓ старуха он, пõлвисса ялгат риппуват маалэ. И сэ старуха сӧӧтти поёла õхтагойсээ, пити тӓмӓӓ ӧӧтӓ, дай нэввоси, куй õлла тӓмӓӓ вэллеэ куоза, куммалэ поё сэ луватту õли.

Кõлматтõмала пӓйвӓлӓ сиис тӓмӓ jõўтуси ӧӧсэхси синнэ атаманилэ энэлэсӓ. Сэ сиис юттээб: «Миӓ синуу сӧӧн, михси нии каўгаа эт туллу». Поё айна ваатаб тӓмӓӓ силмиисэ кõхаллаа, эб награ, эб кухõ поолээ пӓӓтӓ чӓӓннӓ ӓӓрэсэ. Атаман юттээб: «Синуу пиӓб сэйцемӓлтӓ вирссалта мэцӓ пухассаа, да чӱнтӓӓ да чӱлвӓӓ нису, да сэ нииттӓӓ, таппаа, да лõўнаахси пиирага jõввуттаа. Сэнэ куй саат ӱхэзӓ ӧӧзӓ тэхӓ кõйк, сиис миӓ синуа вээл эн сӧӧ».

Õли кахстошшаматта тӱтӓртӓ атаманила. Кõйккиаа ноорэпи юттээб поёлэ: «Сиӓ куй минуу вõтат нõрикохси энэлэси, нии сиис лиэб кõйкки тэхтӱ, митӓ тӓмӓ чӓссэб тэхӓ». Поё лупаси вõттаа. Тӓмӓ юттэли поёлэ: «Мэнэ эйттӓӓ оокаамаасэ ӧӧтӓ». Поё макаси ӧӧтӓ. Магатэза поёо сэ кõйккиаа ноорэпи тӱтӓр саламии изӓссӓ лӓхӓтти сõсарэт омаса тӧӧлэ, и сõсарэт нэд сэйцемӓлтӓ вирссалта пухассиват мэцӓӓ кõйкки, дай чӱнтивӓт, чӱлвивӓт нисуу, да нииттивӓт да таппõйват, да лõўнаахси пиирага jõввутэттии, а пиирага сэ эб õллу пээни, кõлмэа косо-сӱӱлтӓ пиччӓ да сӱӱлтӓ ладя. Поё тӓллэ вэй лõўнаахси сэнэ. Атаман юттээб: «Однако миӓ õлэн хитрээ, а сиӓ вээлӓ õлэт хитрээпи минуа, мокомаа пиирагаа миллэ тэйт. Вээлӓ эн сӧӧ синуа; аннан силлэ вээлӓ слуужбаа: милл он кахстошшаматта сӓлкоа, а синуу пиӓб ниитӓ мэннӓ рохолэ сӧӧттӓмӓӓсэ; õхтагон тоо тагаас кõйк 12».

Тӓмӓ мэни лахси опосэт вӓллӓӓ. Нэд сӓлгот атамании тӱттӓрэт омат õливат. Õливат сӓлкона, аваси вӓрjӓӓ, а лэнтивӓт линтуна вӓрjӓссӓ. Поё мээб тээтӓ мӧӧ, идгэб да тускааб: «Кусса поолээ нӱд лӧвван õхтагона, куй линтуна лэнтивӓт сӓлгот!» Тули сэ кõйккиаа ноорэпи тӱтӓр тӓмӓӓ тӱвэ, юттээб: «Элӓ тускай сиӓ митӓйтӓ». Антõй поёлэ мокомаа труубаа, юттэли: «Труубита касээ труубаакаа, мӧ õхтагона лээнэммӓ кõйкки ӱхэзӓ когоза». Тӓмӓ õхтагона труубитти кõйкки нэд сӓлгот кокоосэ да аjõй õввээсэ. Сиис мэни юттээмаасэ: «Вõта вассаа, тõйн кõйкки котоосэ сӓлгот». Тӓмӓ сӓлгот вõтти вассаа, сиис чӓхси вэттӓ кантаа, юттэли: «Мэнэ ёота ниитӓ сӓлкоя». Тӓмӓ кантõй вэттӓ, ёотти нӓмӓ кõйкки, пани эйноя этээсэ, кагройта. Мэни таас юттээмаасэ: «Иласин ё кõйкки». Атаман юттээб: «Однако миӓ хитрээ õлэн, а сиӓ вээлӓ õлэт минуа хитрээпи, мокомат сӓлгот сайт рохола сӧӧттӓӓ. Миӓ вээлӓй синуа эн сӧӧ, милла вээл он силлэ слуужбаа: он милла яати мокома, челлей б анна сэлчӓӓсӓ иссуа; сиӓ сэнэ яаиикаа, куй саат аелла сэллӓзӓ; ёс лангкеа маалэ, сиис эн сӧӧ синуа, а куй лангкеат, сиис сӧӧн».

Кõйккиаа ноорэпи тӱтӓр, сэ, куммаа поё лупаси ноорикохси вооттаа, тули, юттэли тӓллэ: «Мэнэ паяасэ, вõта васара мокома, кумпа пайнаб 12 наглаа. Иссуу сиис яайлэ сэлчӓӓсэ, юттээ: «Аелин миӓ каннии пахоеэ паканоеэкаа, õливат вээлӓ пахэпат синуа, а сайн алкой; куй миӓ эн синуукаа саа аелла, пакана!» да лӧӧ сиис радё пӓхӓӓсэ сэнэ васараакаа».

Нõйси поё сэлчӓӓсэ яйлэ. Сэ яатина атаман ихсэ. Нõйси яати пõткелэмаа. Поё лõй кõлмэ кертаа пӓхӓӓсэ васараакаа, штоб энӓпи пõткелэйси. Сиис ёохси яати нии ӱвии, штоб пõткеллу ӱхтӓйтӓ. Тӓмӓ аели, аели, нõйси яати таас пõткелэмаа. Поё таас кõлмэ кертаа пӓхӓӓсэ лõй, сиис ёолиси таас ӱвии. Аели, аели нии каўгаа, што вӓсӱси яати, лангкеси маалэ. Поё нõйси авиттамаасэ, нõссэли, эб нõйсэ. Тӓмӓ юттээб: «Митӓ миӓ каннии синуа нõйсэн нõссамаасэ!» Алкõй боккаа мӧӧ нии радёа, што вӓсӱмӓӓсэ саа лõй, оокаси ворпии, чӓӓнти тõйсээ бокаа тӓлтӓ, сиис нõйси тõйсса боккаа радёмаасэ. Радьõй тõйсса боккаа таас нии каўгаа, куннэ вӓсӱннӱ. Таас оокаси, сиис нõйси пӓхӓӓсэ радёмаасэ тӓтӓ. Пӓхӓӓсэ нии каўгаа радьõй, куннэ тӓлтӓ пӓӓ мэннӱ рикки. Яати сиис нõйси ихсэ ӱлэс, пуйсаб энтӓсӓ. Поё вӓйтӓб ратассимисса, а сиис юттээб: «Миӓ синуа нõйсэн вӓйттӓмӓӓсэ, куй вӓсӱт, ла саат уккасэ, миӓ синуу тээлэ jӓтӓн». Нõйси сэлчӓӓсэ, да вэй яати поёо котоосэ. Сай котоосэ саа, пани таллиисэ, пани эйноя этээсэ, пани кагройта, ёотти. Мээб сиис атаманилэ юттээмаасэ, што он яати аелту. Сэ кõйккиаа ноорэпи тӱтӓр тулэб тӓллэ вассаа, юттээб, нэввоб, куй тэхӓ атаманиикаа, тӓмӓ макаб. Поё тули атамании тӱвэ, тӓмӓ макаси каттээза. Поё юттэли кэрраа, тõйсээ: «Нӱд он яати аелту». Эб атаман митӓйтӓ юэллу. Сиис поё мэни, рэпӓси каттээ тӓлтӓ пӓӓссӓ вӓллӓӓ. Тӓлл он аўкот пӓӓзӓ и боказа, и ёохсэб мӓтӓ тӓлтӓ пӓӓссӓ. Атаман юттээб: «Сиӓ тэӓсит, што яааиикаа аелит, а минуукаа аjõйт, миӓ энэни тэхнӱ яайхси; миӓ õлин охто хитрээ, а сиӓ вээлӓ хитрээпи минуа õлит. Милла 12 тӱтӓртӓ он, сиӓ вõта ниссӓ, кумпа тахот ноорикохси энэлэси». Поё юттэли: «Миӓ вõтан     кõйккиаа ноорэпаа». Тӓмӓ юттэли: «Миӓ силлэ кõйккиаа ноорэпаа иэлӓ эн анна, куй эй танци кахээтошшаматта тӱттӓрээкаа, куннэ нэд кõлмэ ворппиа вӓсӱӓс».

Сиис юттэли сэ кõйккиаа ноорэпи тӱтӓр поёлэ, нэввоси тӓтӓ: «Танцимаасэ куй нõйсэмма, миӓ сукаа подвэскаа панэн нии никаласси чинни, што тõкуб; сиис сиӓ сэнэ лӧввӓт, чӱсӱт: «Сэ минуу ноорикко õлкоо, кумпа касээ ӓвиттии, и нӓмӓ кõйкки сэйсоттуват вааттамаасэ, кумпа сэнэ тõкуттанну он, сиис сэ ворппи он тӓӱ̆ннӓ». Нõйсиват таннцимаасэ, сэ кõйккиаа ноорэпи тӱтӓр тõкутти сукаа подвэскаа. Поё сэнэ лӧӱ̆си, юттэли: «Сэ минуу ноорикко õлкоо, кумпа касээ ӓвиттии». Кõйкки нõйсиват вааттамаасэ, «Эбко минуу õлэйс». Сиис эсимэнээ ворппи õли тӓӱ̆ннӓ.

Нõйсиват тõйсса ворппиа танцимаасэ. Сэ ноорэпи тӱтӓр башмакаа тõкутти. Поё сэ лӧӱ̆си башмакаа, юттэли: «Сэ минуу ноорикко õлкоо, кумпа касээ башмакаа ӓвитти». Кõйкки нõйсиват вааттамаасэ, кумпа сэнэ ӓвиттӓнну õли. Сис тõйнээ ворппи õли тӓӱ̆ннӓ.

Кõлматта ворппиа сиис нõйсиват танцимаасэ, сэ кõйккиаа ноорэпи тӱтӓр лангкеси тӓллэ ялкойсии. Поё юттэли: «Õлкоо кассэ минуу найнээ, кумпа минуу ялкойсии лангкеси», я нõсси ноорикоо омаса маалта ӱлэс. Сиис юттээб атаман: «Синуу пиӓб нӱд сохосэ, кухõ пӓӓлэ эб пӓӓсэ ченни куй вайтас линту ӱли лэннӓб, ӧӧзӓ черикко тэхӓ, кухõ вэнцаасэ мэнэттӓ».

Кõйккиаа ноорэпи тӱтӓр сэ юттээб поёлэ: «Сиӓ элӓ тускай митӓйтӓ, мӧ кõйкки тээммӓ, куй вайтас минуа эт ӱлгӓӓ».

Сиис оомуйсээ черикко сэ мокома валмис õли сооза. Поёлэ юттээб сиис атаман сэ: «Иэлӓ миӓ тӱтӓртӓ эн анна силлэ ноорикохси, куй эт лупаа, што вэнцӓӓсэ мэннэзӓ сиӓ õўнаа туумии чӱлвӓт, а вэнцӓӓссӓ куй туллас котоосэ, сиис омат õўнат валмиит».

Сэ кõйккиаа ноорэпи тӱтӓр таас юттэли поёлэ: «И сэнэ тээммӓ мӧ, вайтас минуа эт ӱлгӓӓ». Мэнтии вэнцӓӓсэ, чӱлвэттии черикоо тээтӓ мӧӧ õўнаа-туумиита. Сиис куй вэнцӓссӓ пӓссии, õўна-пут кõркеат омат, и ё õўнат валмиит. Туливат котоосэ, лõўнаттиват, эйттиивӓт макаамаасэ. Магата эйттӓӓзӓ юттэли сэ ноорикко: «Макаамасса куй нõйсэмма ӱлэс, сиис лӓхэммӓ вӓллӓӓ, муйтэс сõсарэт юттээват ӓдӓлэ, што сиӓ эт митӓйтӓ тэхнӱ, што нӓмӓ кõйкки тэчивӓт нэд хитростит, сиис мэдӓт нõлэпат сӱввӓс». Макаамасса нõйсиват, сиис лӓхсивӓт вӓллӓӓ.

Атаман куй ӧрчӓхти ӱлэс, сиис копитти кõйкки тӱттӓрэт ӱхтээсэ, а сэ кõйккиаа ноорэпи омаса мэхээкаа вӓллӓӓ лӓхтэннӱ. Сиис юттэливат нэд тӱттӓрэт, што «Сэ поё б митӓйтӓ тэхнӱ, мӧ кõйкки тэйммӓ, митӓ чӓссит». Атаман юттэли: «Мэнкаа нӓйтӓ õцимаасэ такаа». Мэнивӓт.

Найнээ, сэ поёо ноорикко, вааттõй таггас, юттээб: «Нӱд туллас мэйтӓ ё такаа аямаасэ». – «Этко сиӓ саа тэхӓ митӓ хитростиа, штоб мэйтӓ саатайси тагаас чӓӓнтӓӓ?» Но, сэ ноорикко тэчи ихсэ энэсӓ овос-табунихси и омаса мэхээ табушникахси. Табушникка ӓӓрӓб ӱмпӓр табунита кэппи чӓэзӓ. Тӱттӓрэт, нэд такаа-аяят туливат табушникаа тӱвэ, чӱсӱсивӓт: «Этко нӓхнӱ маткалайсиа, мээссӓ да найсса, мэнэвӓӓ тээтӓ мӧӧ?» – «Миӓ кассэнна мõнта воотта опосиа сӧӧтӓӓн, а эн четӓйтӓ нӓхнӱ мэнэвӓӓ». Но нӓмӓ чӓӓнтӱсивӓт тагаас котоосэ и юттэливат ӓдӓлээ, силэ атаманилэ: «Эммӓ нӓхнӱ муута митӓйтӓ, куй вайтас табуни опосиа да табушникка мэни тээтӓ мӧ». Атаман юттэли: «Мэнкаа аямаасэ нэд опосэт котоосэ дай тоокаа табушникка кааса, нэд õливат сõзар тэдеэ я сэ поё».

Тӱттӓрэт сиис мэнивӓт таас такаа аямаасэ. Ё нӓчи сэ ноорикко, што туллас такаа сõзарэт. Тӓмӓ муунти ихсэ энэсӓ лэхмихси, лэхмӓ-каръяхси, и омаса мэхээ муунти каръюшшихси. Туллас нэд сõзарэт, чӱсӱсивӓт: «Нӓйтко кассэнна овос-табуниа мокомаа?» Поё сэ, кумпа каръюшшина õли, вассаси: «Миӓ лэхмиеэкаа õлэн кассэнна мõнта воотта, опосиа эн кõс вээлӓ нӓхнӱ». Мэнивӓт тагаас, ӓдӓлэ юттээват: «Эб õлэ мокомиа тээлӓ энӓпи; муута митӓйтӓ эммӓ нӓхнӱт, тольки каръюшшии лэхмиеэкаа нӓйммӓ». Атаман юттээб: «Нӓмӓ и омат кахээ чессээ мэхээкаа, мэнкаа, аякаа нэд лэхмӓт котоосэ дай каръюшши тоокаа».

Тӱттӓрэт мэнивӓт. Сэ таас ваатаб ноорикко тагаас, юттээб: «Ё кõлматтõмаа ворпии туллас мэйтӓ такаа аямаасэ; сиӓ õлэт пуу, – юттээб омаса мэхэлэ. – Миӓ лээнэн линту, нõйсэн пӓӓлӓ кõйкээлайсэла чеэлэлӓ лаўламаасэ». Нӓмӓ куй туливат, линнулта эвӓт саа митӓйтӓ толккуа, линту вайтас лаўлаб пууза сиинӓ. Сиис мэнивӓт тагаас, юттээват атаманилэ: «Муута эммӓ нӓхнӱ, куй нӱд вайтас он пуу, дай пууза линту лаўлаб». Атаман юттээб: «Нӓмӓ и õливат тэдеэ сõзар омаса мэхээкаа; ла ихсэ мэнэн такаа аямаасэ, энко нӓйтӓ чинуй саа».

Но, нõйси ихсэ мэнэмӓӓсэ; нõйси нэллӓ чӱммээтӓ сӱӱлтӓ ӱлэс, ваатаб ӱмпӓр и юттээб омаса тӱттӓрилэ: «Нӓмӓ ё омат айвой каўкана, чут-чут нӓӱ̆б энӓпи». Мэни такаа сиис. Найнээ сэ ваатаб тагаас, юттээб: «Нӱд туэб ихсэ атаман, ӓтӓ минуу, мэйтӓ такаа аямаасэ». – «Этко тэӓ митӓ хитростиа, штоб сайсээси мэйтӓ чинни?» – чӱсӱси мээс. Найнээ нӱд тэчи энэсэ ярвэхси, а мэхээ соорсахси ярвээсэ сихээ, соорса ярвэза уюб. Атаман тули, нõйси пӱӱтӓмӓӓсэ ситӓ соорсаа чинни, пӱӱтэли, пӱӱтэли, эб саанну чинни, мээб ӱхтээ рантаасэ, соорса тõйсээ уюб. Сиис юттэли соорсалэ: «Кõлмэ воотта сиӓ ую ярвэза кассэна, иэлӓ эт вӓллӓӓ пӓӓсэ».

Уюси кõлмэ айгассайкаа мээс сиинӓ, да найнээ кõлмэ айгассайкаа ярвэна õли, сиис васса вӓллӓӓ пӓӓсивӓт. Сиис эливӓт ӱвии ӱхэзӓ. Сэ сихээ лõппуси.